Tytułem wstępu
25 kilometrów na południowy wschód od Krakowa, na skraju puszczy, nad Wisłą, leży miasto Niepołomice, ongiś miejscowość wypoczynkowa królów i ich rejon łowiecki.
Tutaj w roku 1350 rozpoczęto, a zakończono w 1358 r. budowę gotyckiego kościoła, ufundowanego przez króla Kazimierza Wielkiego.
plan-224×300.jpeg
Drogi Internauto niniejsza publikacja ma posłużyć Ci w zaznajomieniu się z kulturowym bogactwem, jakie pozostawiły wieki na tym niewielkim skrawku polskiej ziemi, u podnóża wzgórz Krakusa i Wandy. Powinna ona również zachęcić Cię do ubogacenia się dorobkiem duchowym kultu św. Karola Boromeusza, którego sanktuarium znajduje się przy kazimierzowskim kościele.
Lata budowy oraz sześć wieków rozbudowy i przebudowy można podzielić na cztery okresy:
1. Wieki średnie
2. Wiek XVI (renesansowa fundacja Branickich)
3. Wiek XVII (barokowa fundacja Lubomirskich)
4. Wieki XVIII-XX (ostatnie zmiany, odnowa)
Każdy z tych okresów budowy, przebudowy i rozbudowy obejmuje: architekturę, rzeźbę, malarstwo oraz wytwory rzemiosła artystycznego
Głównym architektem całości jest czas, w którym powstawały na przestrzeni epok nie tylko elementy rozbudowy, lecz również polichromie, ołtarze, stalle itp.
Wieki średnie
Z dokumentu biskupa krakowskiego Bodzany, napisanego na pergaminie, w Krakowie 21 maja 1350 r. (oryginał znajduje się w archiwum parafialnym) i aktu donacyjnego króla Kazimierza Wielkiego, napisanego na pergaminie w Niepołomicach 4 października 1358 r. (oryginał również znajduje się w archiwum parafialnym) wiadomo, że kościół w Niepołomicach zbudowano obok letniego zamku królewskiego w latach 1350-1358.
Fundacja ta powstała jako votum za zwycięstwo odniesione na Rusi 22 czerwca 1349 r.
Kościół zbudowano z cegły gotyckiej w układzie główka – wozówka, nośne elementy konstrukcyjne wykonano z kamienia. (Załączony rysunek rzutu poziomego jest rekonstrukcją stanu z XIV wieku z oznaczonymi graficznie późniejszymi rozbudowami.)
Prezbiterium zakończono pięciobokiem, mury wzmocniono szkarpami, przyjmującymi ciężar sklepienia żebrowego trzyprzęsłowego, przęsło wschodnie nad wielobokiem, pozostałe prostokątne o czterech polach.
Nawę zbudowano na prostokącie, również i tu mury podparto szkarpami. Początkowo wnętrze było dwunawowe wsparte w osi podłużnej dwoma wielobocznymi słupami, z których wychodziły żebra związane z pozostałymi do dziś nad obecnym sklepieniem ośmioma łukami przyściennymi. Dwunawowe wnętrze dotrwało do początku XVII w. Porównaj z kościołami z tego okresu w Wiślicy i Stopnicy.
W drugiej połowie XIV w. z północnej strony dobudowano kaplicę dla króla, opiętą szkarpami, z zachowanym do dziś sklepieniem o trzech przęsłach: wschodnie namiotowe, pozostałe prostokątne. Z prezbiterium do królewskiej kaplicy prowadzi ostrołukowy kamienny portal. Od zachodu dobudowano dwupiętrową kruchtę o czteropolowym sklepieniu żebrowym i wysokim spadzistym dachu. Ściany portalu początkowo były ażurowe i stanowiły portyk, kryjący portal z przeźroczem. Na przełomie XVII i XVIII w. przeźrocza kruchty zamurowano drobną cegłą. Kościół w swojej bryle posiada smukłą konstrukcję, a łącznie z dwupiętrową kruchtą i wysokim dachem podkreśla jego strzelistość.
Rzeźby wewnątrz: zworniki, wsporniki, żebra z podwójnymi żłobami, przejścia pochodzące z XIV w., freski, częściowo zachowane do dziś po odrestaurowaniu są w Kaplicy Męczennic jak i w wypełnionych wnętrzach gotyckich okien w prezbiterium dodają bogactwa świątyni. Są to jedyne w Polsce freski mówiące o kunszcie ściennego malarstwa włoskiego z XIV stulecia.
Kościół niepołomicki świadczy o wysokim smaku artystycznym twórców i fundatora. Zachowała się górna część gotyckiego witraża w jednym ze smukłych okien prezbiterium.
Wiek XVI – Renesansowa Fundacja Branickich
W roku 1596 starosta niepołomicki Jan Branicki ufundował, przylegającą od południa, kaplicę grobową dla swych rodziców: Katarzyny i Grzegorza. Twórcą kaplicy i pomnika w niej się znajdującego oraz bramki w murze otaczającym kościół (tam została przeniesiona) jest nadworny architekt królewski Santi Gucci. Kaplica jest niewielka, dostosowana do kościoła, jej sklepienie tworzy kopuła na pendentywach z latarnią. Wnętrze oświetlono okrągłymi oknami. Naprzeciw wejścia znajduje się pomnik grobowy Branickich, który wykuto z szarego kamienia i czerwonego marmuru dla kompozycji figuralnych. Na cokole znajduje się trzy niższe figury, podzielone kolumnami: w bocznych niszach klęczący małżonkowie Braniccy, w środku zmartwychwstały Chrystus.
Braniccy dbali o wyposażenie swej kaplicy i kościoła w sprzęt, szaty i naczynia liturgiczne. Z tego okresu pozostały stalle w prezbiterium Jana Branickiego i srebrna pozłacana monstrancja gotycko renesansowa.
Wiek XVII – Barokowa Fundacja Lubomirskich
W roku 1640 Stanisław Lubomirski dobudował od północy kaplicę św. Karola Boromeusza. Mury wykonano z cegły, wnętrze jest ozdobione stiukami, a całość zamyka smukła kopuła rozpięta na pendentywach z latarnią. Rozety, wole oczy, sznury pereł, akanty, zdobią całość wnętrza. Malowidła w niszach wraz z ołtarzem i rokokowym baldachimem nad cudownym obrazem św. Karola Boromeusza powstały w XVIII w. Wejścia do kaplicy od strony nawy broni brązowa krata kowalskich warsztatów Krakowa z pierwszej połowy XVII w. Część otwierana smukłe traszki, nad nią stylizowane kwiaty w wazonach z promieniście rozchodzącymi się wiciami roślin.
Za sprawą fundatora, Lubomirskiego, dokonano w 1690 r. przebudowy nawy kościoła po pożarze wznieconym przez Szwedów, znikły wtedy dwie nawy i powstało obecne wnętrze, jednonawowe o beczkowym sklepieniu z gurtami wspierającymi się o szeroki gzyms, podparty płaskimi pilastrami.
Z tego samego okresu pochodzi zakrystia od strony południowej z barokową polichromią nawiązującą do tytułu kościoła.
Wieki XVIII – XX – Ostatnie trzy wieki
Ks. prob. Tomasz Oliński remontując dach kościoła wybudował barokową sygnaturkę. Z tego okresu są stalle w prezbiterium, odnowione w latach sześćdziesiątych naszego wieku. Stiuki po bokach tęczy przedstawiające prawo pierwotne kierujące człowiekiem i całym stworzeniem przed upadkiem (lex naturae) i prawo ogłoszone przez Mojżesza (lex scripta) oraz figury Ewangelistów i Ojców zachodniego Kościoła na bocznych ścianach rozpoczęte w 1800 r. czekają na wykończenie, a więc i na Twoją Drogi Czytelniku życzliwość. Również w XVIII w. wykonano drewniany barokowy pozłacany ołtarz główny z trzema zasuwanymi obrazami.
W roku 1926 kościół otrzymał nową polichromię wzorowaną na kościele Mariackim w Krakowie. Zasługą twórcy polichromii jest wydobycie spod tynku czternastowiecznych malowideł w prezbiterium, nad chórem i w zakrystii.
Niewątpliwie kościół kazimierzowski pozostał klejnotem wśród kościołów wieku XIV.